Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng mà còn là cơ hội để bảo tồn và phát triển nét sinh hoạt độc đáo này. Tuy nhiên, thực tế cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia giảm đáng kể.
Không còn là không gian văn hóa sôi động, chợ nổi hiện nay chỉ còn tồn tại như những điểm tham quan du lịch. Trước đây, chợ nổi là một phần không thể thiếu của đời sống dân cư vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nơi mà mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một thành viên của cộng đồng cư dân sông nước. Sự tồn tại của chợ nổi không chỉ đáp ứng nhu cầu trao đổi hàng hóa mà còn là biểu hiện của văn hóa ‘trên bến dưới thuyền’.
Tuy nhiên, sự thay đổi của thời gian và điều kiện kinh tế đã khiến cho chợ nổi không còn giữ được vai trò quan trọng trong đời sống của người dân. Tại chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Tương tự, các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng chứng kiến sự suy giảm đáng kể trong số lượng thương hồ và ghe thuyền.
Một trong những nguyên nhân quan trọng dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến. Điều này đã vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống và khiến nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm. Chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và không còn khách mua thực sự là những khó khăn mà họ phải đối mặt.
Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, cần tập trung vào việc khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu cũng sẽ giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Việc tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Thái Lan đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động và bài học này có thể được áp dụng cho Việt Nam. Dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030 đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Bảo tồn chợ nổi không chỉ là bảo tồn một nét văn hóa mà còn là bảo tồn lối sống, sinh kế và tinh thần của một cộng đồng.
